Cần hiểu đúng về khái niệm tội phạm

Tôi từng chứng kiến một người đàn ông dắt con trai đi ngang trụ sở công an phường. Khi thấy một người đang bước ra, ông liền kéo đứa bé lại, nói khẽ: “Tránh xa nó ra, nó là tội phạm đấy con”. Câu nói ấy như một dấu chấm hết, không có lời giải thích và không có cơ hội để đứa bé hiểu thêm hay đặt câu hỏi. Chỉ một câu nói nhưng cũng đủ để vẽ nên một ranh giới. Một bên là “người bình thường”. Bên kia là “tội phạm”. Tôi không trách người đàn ông. Làm cha, ai cũng muốn bảo vệ con khỏi điều xấu. Nhưng đôi khi, chính từ sự bảo vệ ấy, những lầm tưởng bắt đầu hình thành và bám rễ trong đầu một đứa trẻ như một chân lý không cần kiểm chứng.

Chúng ta đã quen nhìn tội phạm là con người, là gương mặt cụ thể, giọng nói cụ thể, một hình hài cần tránh xa. Nhưng nếu dừng lại một chút và đọc kỹ điều luật, ta sẽ thấy: pháp luật không gọi ai là “tội phạm” cả. Pháp luật chỉ gọi đó là hành vi. Điều 8 Bộ luật Hình sự viết rõ: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, là thứ làm tổn hại đến các giá trị mà xã hội bảo vệ. Pháp luật không định nghĩa một con người là tội phạm, mà đó là một hành động sai trái, tại một thời điểm nhất định, do một người thực hiện.

Vậy mà xã hội lại dễ quên điều đó. Hễ ai từng dính líu đến pháp luật, từng bị kết án, lập tức bị đóng khung. Dù bản án đã khép lại, dù thời gian đã trôi xa, người ta vẫn nhớ đến quá khứ, như thể con người không thể thay đổi. Tôi cũng từng trò chuyện với một người đàn ông mở tiệm sửa xe máy nhỏ trong hẻm. Anh kể rằng mình từng bị phạt tù vì trộm cắp tài sản, chuyện đã xảy ra hơn mười năm trước. “Tôi làm lại cuộc đời cũng được năm năm rồi”, anh nói, “vậy mà đôi khi vẫn nghe nhắc đến là… cái thằng từng đi tù”. Tôi không biết điều gì khiến anh khoan dung đến vậy, có thể là lòng tự trọng, có thể vì anh muốn cuộc đời tốt đẹp hơn. Nhưng rõ ràng, anh không muốn bị gọi mãi bằng lỗi lầm cũ.

Chúng ta có thể giận dữ trước tội ác, nhưng đừng quên rằng, luật pháp được xây dựng không phải để giam giữ vĩnh viễn con người trong quá khứ, mà để xử lý hành vi vi phạm và mở ra một cơ hội sửa sai. Bởi lẽ ai cũng có thể phạm sai lầm. Song mỗi người đều có thể là một phiên bản khác khi xã hội thấu hiểu và cho họ cơ hội. Có lẽ đã đến lúc ta nên đổi cách gọi, đừng xem "nó là tội phạm" như một dấu chấm hết.